باد، معمار دوم این بنا

در دو سو یخچال، دو در هم‌اندازه قرار دارد که باد را از یک سو وارد و از سو دیگر خارج می‌کند. این گردش دائمی هوا، باعث افزایش سرما داخل و یخ‌زدگی آب در گودال مرکزی می‌شده است.

درگذشته، دیوارهایی قیفی‌شکل در دو طرف درها قرار داشتند که وظیفه هدایت باد به داخل یخچال را بر عهده داشتند.

امروزه اثری از این دیوارها باقی نمانده، اما طراحی هوشمندانه آن‌ها همچنان در حافظه معماری منطقه ثبت شده است.

این دستگاه تهویه طبیعی، بدون نیاز به هیچ ابزار مکانیکی، عملکردی مشابه کولرهای امروزی داشت. بادهای غالب منطقه که از سمت غرب به شرق می‌وزند، از درِ ورودی وارد شده و پس از چرخش در فضا گنبدی، از درِ خروجی خارج می‌شدند.

این جریان دائمی، دما داخلی را به حدی پایین نگه می‌داشت که آب در گودال مرکزی یخ می‌زد و تا ماه‌ها قابل‌استفاده باقی می‌ماند.

تأسیسات جانبی؛ زندگی در خدمت یخ

در پشت دیواره شرقی گنبد، اتاقکی کوچک با دو طاقچه قرار دارد که احتمالاً محل اقامت خدمه یخچال بوده است.

این اتاقک‌ها برای نگهداری ابزار، استراحت شبانه و نظارت بر وضعیت یخ‌ها کاربرد داشته‌اند. فضا بیرونی گنبد با خشت سنگ‌فرش شده و با کاهگل اندود شده تا از نفوذ گرما و خروج سرما جلوگیری شود.

در قسمت پی و مخزن ذخیره یخ، از سنگ‌های تراش‌خورده منظم و ملاط گچ، آهک یا ساروج استفاده شده که مانع نفوذ آب به پی‌ها و افزایش عمر بنا می‌شده است.

این بخش‌های جانبی، نشان‌دهنده آن هستند که یخچال فقط یک مخزن نبود، بلکه یک مجموعه کامل با کاربری مشخص و نیرو انسانی فعال بوده است.

خدمه یخچال وظیفه داشتند در فصل زمستان آب را به گودال مرکزی منتقل کنند، فرایند یخ‌زدگی را واپایش کنند، و در تابستان یخ‌ها را به خانواده‌ها تحویل دهند. این فعالیت‌ها، بخشی از اقتصاد محلی و تعامل اجتماعی مردم منطقه را شکل می‌دادند.

از کاربری سنتی تا ظرفیت گردشگری

یخچال طبیعی کلین براج، امروز دیگر یخ تولید نمی‌کند، اما هنوز سرمایی از تاریخ در دل خود دارد. این بنا، علاوه بر ارزش تاریخی و معماری، ظرفیت بالایی برای تبدیل‌شدن به یک مقصد گردشگری فرهنگی دارد.

نزدیکی آن به بقعه شیخ کلینی، امکان توسعه مسیرهای گردشگری مذهبی و تاریخی را در منطقه فراهم کرده است.

با مرمت اصولی و معرفی مناسب، یخچال کلین می‌تواند به یکی از جاذبه‌های گردشگری جنوب تهران تبدیل شود؛ جایی که تاریخ، معماری و طبیعت در کنار هم تجربه‌ای منحصربه‌فرد برای بازدیدکنندگان رقم می‌زنند.

در عصر گردشگری پایدار، بناهایی مانند یخچال کلین می‌توانند نقش مهمی در آموزش اقلیم محور، آشنایی با معماری سنتی و تقویت هویت محلی ایفا کنند.

گشت‌های آموزشی، نمایشگاه‌های معماری بومی، و برنامه‌های فرهنگی می‌توانند این بنا را از یک سازه خاموش به یک مرکز فعال فرهنگی تبدیل کنند.

ضرورت حفاظت و احیا میراث

بخش‌هایی از دیوارهای قیفی‌شکل اطراف بنا که وظیفه هدایت باد را بر عهده داشتند، امروز دیگر وجود ندارند. همچنین برخی از تأسیسات جانبی مانند اتاقک خدمه و طاقچه‌های داخلی نیازمند مرمت و حفاظت هستند.

این بنا، اگرچه در سکوت خاک نشسته، اما هنوز ظرفیت آن را دارد که به نقطه‌ای زنده در نقشه گردشگری استان تهران تبدیل شود.

حفاظت از یخچال کلین براج، تنها به معنای حفظ یک سازه نیست؛ بلکه حفظ بخشی از دانش بومی، تاریخ زیستی و هویت فرهنگی منطقه است.

مشارکت نهادهای میراث‌فرهنگی، شهرداری و مردم محلی می‌تواند این بنا را از فراموشی نجات دهد و به الگویی موفق از احیا میراث در خدمت توسعه پایدار تبدیل کند.

انتهای خبر/*