کاربری صنعتی در دوره قاجار؛ از دژ به کارخانه باروت

در دوره قاجار، قلعه گبری از کاربری نظامی فاصله گرفت و به‌عنوان کارخانه باروت‌سازی مورد استفاده قرار گرفت. در این دوره، سالن‌هایی بزرگ در داخل قلعه برای تولید باروت ایجاد شد و قوطی‌های فلزی حاوی باروت در اتاق‌ها انبار می‌شدند.

به گفته اهالی قدیمی محله علائین، کارگران در چند سالن مجزا مشغول ساخت باروت بودند و این فعالیت تا دهه‌های ابتدایی قرن ۱۴ شمسی ادامه داشت. پس از تعطیلی کارخانه و فوت مالک آن، قلعه به آستان حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) واگذار شد و از آن زمان تاکنون، کاربری انبار و فضای متروکه به خود گرفته است.

سنگ‌قبرهای تاریخی؛ گورستانی خاموش در دل قلعه

در گوشه و کنار قلعه، سنگ‌قبرهای قدیمی با قدمت بیش از یک قرن دیده می‌شود. این سنگ‌ها در جریان طرح توسعه گورستان‌های شهرری، به این مکان منتقل شده‌اند.

بر روی برخی از این سنگ‌ها، نام‌هایی چون فرمانفرما، مستوفی، و رجال قاجاری به چشم می‌خورد که نشان‌دهنده جایگاه اجتماعی متوفیان است. متأسفانه این سنگ‌ها بدون حفاظ و سامان‌دهی، در فضای باز رها شده‌اند و در معرض فرسایش و تخریب قرار دارند.

این بخش از قلعه، می‌تواند به‌عنوان بخشی از تاریخ اجتماعی و فرهنگی شهرری مورد توجه قرار گیرد و با سامان‌دهی مناسب، به یک فضای یادمانی تبدیل شود.

وضعیت کنونی؛ قلعه‌ای در سایه فراموشی

با وجود ثبت ملی قلعه گبری در ۵ اسفند ۱۳۷۶ با شماره ۱۹۸۲، این بنای ارزشمند در وضعیت نیمه‌مخروبه و بلاتکلیف قرار دارد. بخش‌هایی از دیوارها فرو ریخته، برج‌ها تخریب شده و فضای داخلی آن به‌دلیل نبود مرمت، قابل استفاده نیست.

در سال‌های گذشته، قلعه گبری به‌دلیل بی‌توجهی و نبود نظارت مستمر، برای مدتی به پاتوق افراد بی‌خانمان و معتادان متجاهر تبدیل شده بود. این وضعیت نه‌تنها جلوه‌ای ناخوشایند به یکی از کهن‌ترین آثار تاریخی شهرری بخشیده بود، بلکه نگرانی‌های جدی در زمینه امنیت، بهداشت و تخریب بیشتر بنا را نیز در پی داشت. حضور شبانه‌روزی افراد آسیب‌دیده اجتماعی در فضای قلعه، موجب تخریب بخشی از دیوارها، آتش‌سوزی‌های پراکنده و انباشت زباله در محوطه شده بود که چهره فرهنگی و تاریخی این اثر را به‌شدت مخدوش می‌کرد.

با افزایش اعتراضات مردمی و پیگیری فعالان میراث فرهنگی، نهادهای انتظامی و شهرداری منطقه ۲۰ تهران وارد عمل شدند و با اجرای طرح‌های پاکسازی و جمع‌آوری معتادان متجاهر، این وضعیت تا حد زیادی کنترل شد. همچنین با نصب تابلوهای هشدار، مسدودسازی برخی ورودی‌ها و افزایش گشت‌های نظارتی، تلاش شد تا از تکرار چنین وضعیتی جلوگیری شود. با این حال، کارشناسان تأکید دارند که تا زمانی که برنامه‌ای جامع برای مرمت، احیا و بهره‌برداری فرهنگی از قلعه تدوین نشود، خطر بازگشت آسیب‌های اجتماعی همچنان وجود دارد.

در حال حاضر، قلعه به‌عنوان انبار متروکه مورد استفاده قرار می‌گیرد و هیچ‌گونه برنامه‌ای برای مرمت، حفاظت یا تبدیل آن به فضای فرهنگی و گردشگری به‌طور جدی اجرا نشده است.

برخی از اهالی محله علائین و فعالان میراث فرهنگی پیشنهاد داده‌اند که این قلعه می‌تواند به موزه محلی، مرکز پژوهشی یا فضای فرهنگی تاریخی تبدیل شود. اما نبود بودجه، نبود اراده مدیریتی و بی‌توجهی نهادهای مسئول، مانع تحقق این ایده‌ها شده است.

قلعه‌ای که هنوز ایستاده است

قلعه گبری، تنها یک بنای خشتی نیست؛ بلکه سندی زنده از تاریخ نظامی، اجتماعی و صنعتی شهرری است. این دژ ساسانی، با وجود فرسایش و بی‌مهری، هنوز ایستاده است و چشم‌انتظار توجهی دوباره برای احیا و بازگشت به جایگاه شایسته‌اش در حافظه تاریخی پایتخت است.

انتهای خبر/*