گهواره تمدن در فلات مرکزی ایران

چشمه‌علی یکی از کهن‌ترین سکونت‌گاه‌های انسانی در فلات ایران است. بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسی، قدمت این منطقه به هزاره ششم پیش از میلاد بازمی‌گردد. در دهه ۱۳۱۰ خورشیدی، باستان‌شناس آمریکایی، اریک اشمیت، در سه فصل متوالی، بیش از ۶۰۰ مترمربع از اطراف چشمه را کاوش کرد. او موفق به کشف سه لایه فرهنگی مهم شد:

• دوره پیش از تاریخ: شامل سفال‌های ابتدایی، ابزارهای سنگی و بقایای معماری ساده.

• دوره اشکانی: با آثار معماری نظامی و مذهبی، از جمله دیوارهای خشتی و سفالینه‌های نقش‌دار.

• دوره اسلامی: شامل بقایای معماری مذهبی و زیستی، که نشان‌دهنده تداوم حیات در این منطقه است.

این یافته‌ها نشان می‌دهد که چشمه‌علی نه‌ تنها یک منبع آب، بلکه مرکز شکل‌گیری نخستین اشکال شهرنشینی در منطقه ری بوده است. متأسفانه بسیاری از اشیاء کشف‌شده توسط اشمیت به موزه‌های بوستون و فیلادلفیا منتقل شد و تنها بخشی از آن‌ها در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود.

وجه‌تسمیه و جایگاه فرهنگی

نام باستانی این چشمه، «سورین» بوده که احتمالاً برگرفته از نام یکی از دودمان‌های اشکانی یا ساسانی است. پس از اسلام، مردم منطقه به احترام امام علی (ع)، آن را «چشمه‌علی» نامیدند.

در گذشته، چشمه‌علی نقش مهمی در زندگی روزمره مردم تهران و ری ایفا می‌کرد. قالی‌شویان و فروشندگان فرش، قالی‌های خود را برای شستشو به این چشمه می‌آوردند، زیرا باور داشتند که آب آن باعث درخشندگی و پاکیزگی بیشتر فرش‌ها می‌شود. این رسم تا دهه ۱۳۵۰ نیز ادامه داشت و به نوعی آئین اجتماعی و فرهنگی محسوب می‌شد که با آغاز توسعه شهری و کاهش آب چشمه، به فراموشی سپرده شد.

موقعیت جغرافیایی و همسایگان تاریخی

چشمه‌علی در منطقه ۲۰ شهرداری تهران، در دل شهرری واقع شده و در مجاورت چند اثر تاریخی مهم قرار دارد:

• برج طغرل: آرامگاه پادشاه سلجوقی با معماری آجری منحصربه‌فرد.

• دژ رشکان: قلعه‌ای نظامی از دوره اشکانی که در دفاع از ری باستان نقش داشته.

• گورستان ابن‌بابویه: محل دفن شیخ صدوق و بسیاری از مشاهیر معاصر.

• باروی تاریخی ری: دیوار دفاعی شهر کهن ری که بخشی از آن هنوز پابرجاست.

این هم‌جواری، چشمه‌علی را به هسته‌ای از تاریخ‌نگاری شهری تبدیل کرده است. آب چشمه از دل صخره‌ای بزرگ بیرون می‌جوشد و به سمت جنوب و جنوب‌شرق جاری می‌شود، که در گذشته برای آبیاری، شستشو و حتی مصارف آئینی مورد استفاده قرار می‌گرفت.

سنگ‌نگاره فتحعلی‌شاه؛ قدرت‌نمایی در دل طبیعت

در سال ۱۲۴۸ هجری قمری، فتحعلی‌شاه قاجار که علاقه‌مند به شکار و گردش در اطراف چشمه‌علی بود، دستور داد تا سنگ‌نگاره‌ای از خود و درباریانش بر صخره بالای چشمه حک شود. این نقش‌برجسته، جایگزین نگاره‌ای ساسانی شد و با اشعاری در مدح شاه قاجار همراه است.

این اثر، یکی از معدود نمونه‌های هنر سنگ‌نگاره‌ای دوره قاجار در تهران است و از منظر تاریخی، هنری و سیاسی، اهمیت بالایی دارد. در این نگاره، شاه با لباس رسمی و تاج قاجاری در مرکز تصویر قرار دارد و اطراف او را شاهزادگان و رجال درباری احاطه کرده‌اند. متأسفانه بخشی از این سنگ‌نگاره در دهه‌های اخیر آسیب دیده و نیازمند مرمت و حفاظت جدی است.

ثبت ملی و طبیعی؛ چشمه‌علی در فهرست میراث ایران

چشمه‌علی در ۲۵ فروردین ۱۳۱۳ با شماره ۲۰۲ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و بعدها به‌عنوان سومین اثر طبیعی استان تهران نیز شناخته شد. این ثبت، نشان‌دهنده اهمیت دوگانه چشمه‌علی از منظر تاریخی و زیست‌محیطی است.

این چشمه نه‌تنها یک محوطه باستانی، بلکه زیست‌بومی ارزشمند برای گونه‌های گیاهی و جانوری منطقه نیز به‌شمار می‌رود. در گذشته، آب چشمه به‌صورت دائمی جریان داشت و درختان بید، چنار و گونه‌های گیاهی بومی در اطراف آن رشد می‌کردند. امروزه نیز با وجود کاهش دبی آب، این منطقه همچنان یکی از مقاصد گردشگری طبیعی و فرهنگی در جنوب تهران است.

چالش‌های معاصر؛ تهدیدهای زیست‌محیطی و توسعه شهری

در مرداد ۱۳۹۶، به‌دلیل اجرای پروژه خط ۶ متروی تهران، آب چشمه‌علی به‌طور کامل خشک شد. این اتفاق، موجی از نگرانی را در میان فعالان میراث فرهنگی، باستان‌شناسان و مردم محلی ایجاد کرد.

با وجود تلاش‌هایی برای احیاء چشمه، هنوز هم جریان طبیعی آن به حالت پایدار بازنگشته است. کارشناسان هشدار داده‌اند که تداوم بی‌توجهی به منابع زیرزمینی، برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب و توسعه بی‌رویه شهری، می‌تواند به نابودی کامل این میراث منجر شود.

همچنین، نبود برنامه جامع برای حفاظت از محوطه باستانی، تخریب تدریجی دیواره‌های تاریخی و رهاسازی زباله در اطراف چشمه، از دیگر چالش‌هایی است که حیات این اثر را تهدید می‌کند.

چشمه‌علی، آینه‌ای از تاریخ و هویت ایرانی

چشمه‌علی، تنها یک چشمه نیست؛ بلکه روایت‌گر هزاران سال تاریخ، فرهنگ، آیین و زیست انسانی در قلب ری است. از لایه‌های باستانی تا سنگ‌نگاره‌های قاجاری، از آیین‌های محلی تا دغدغه‌های زیست‌محیطی امروز، این چشمه همچنان زنده است و چشم‌انتظار توجه بیشتر برای حفاظت و احیاء کامل.

انتهای خبر/*